Między spisami z lat 1946 i 1974, podczas w sumie stosunkowo małych – naznaczonych jednak kryzysowymi wydarzeniami z lat 1956r. i 1970r. – perturbacji gospodarczych, liczba ludności Polski wzrasta z 23,9 mln do 33,6 mln.

Ludność miejska zwiększa się o 10,8 mln, a jej udział w ludności ogółem wzrasta z 34% do 55%. Liczba mieszkań powiększa się z 5,0 mln do 8,5 mln. Miasta wchłaniają istotną część przyrostu ludności wiejskiej.

W 1974r. jest w Polsce 254 mieszkań na 1.000 ludności. Przeciętna wielkość mieszkania podnosi się do 3,0 izby, co oznacza obniżenie zaludnienia do 1,3 osób na izbę. Przyrost zasobu mieszkaniowego koncentruje się w miastach, w których nasycenie w mieszkania podnosi się z 260 lokali do 273 na 1.000 ludności. Przy dużym wzroście wielkości mieszkań w miastach ( z 2,4 izby do 2,9) – zaludnienie zmniejsza się z 1,7 osób na izbę do 1,2. Na wsiach liczba ludności spada w latach 1946 – 1974 o 0,8 mln, natomiast liczba mieszkań wzrasta o 0,5 mln. Szczególnie dynamiczna urbanizacja podsycana powojennym wyżem urodzeń i jego echem w latach 70. sprawia, że 1/3 ludności po II wojnie, a w 1974r. ponad połowa społeczeństwa polskiego znajduje się w bezpośrednim zasięgu miejskiego standardu mieszkaniowego. Osiągnięciem jest, iż 47% mieszkań użytkowanych w 1974r. wybudowanych zostaje po 1945r., a 68% mieszkań ogółem ma ustęp spłukiwany i 74% - łazienkę.

Zasadnicze przekształcenia stosunków mieszkaniowych polegają na bezprecedensowej w Polsce redukcji międzywojennych kontrastów i dysproporcji typu klasowego i społeczno-kulturowego. W stosunku do końca międzywojnia zachodzi zmniejszenie udziału mieszkań jednoizbowych ( z 47% do 11%) oraz częściowo dwuizbowych zajmowanych wtedy głównie przez wielodzietne rodziny robotnicze i chłopskie.

W najlepiej rozwijających się rynkowych gospodarkach Europy Zachodniej powiększające się demograficzne potrzeby mieszkaniowe łączą się – podobnie jak w Polsce – z kompensacyjnym powojennym zwiększeniem urodzeń oraz spadkiem liczby osób w gospodarstwie domowym. Niektóre wyżej rozwinięte państwa wykazują porównywalną z Polską dynamikę autonomicznego rozwoju demograficznego. Zaznacza się tam ponadto niewystępujący u nas wzrost udziału gospodarstw jednoosobowych i innych nietypowych oraz napływ imigrantów z odległych niekiedy części świata.

Podczas nieznanej przedtem kapitalizmowi pomyślności gospodarczej lat 50. i 60. oraz aktywnej roli państwa, w czołowych państwach Europy Zachodniej zlikwidowany zostaje statystyczny deficyt mieszkań w stosunku do liczby gospodarstw domowych. Następuje także wyraźna poprawa sytuacji mieszkaniowej w innych aspektach. Pozostaje jednak wiele symptomów kwestii mieszkaniowej, zwłaszcza na ówczesnych obrzeżach zachodnioeuropejskiej gospodarki rynkowej ( w Hiszpanii, Grecji, Portugalii, południowych Włoszech), gdzie uwarunkowania społeczno-kulturowe opóźniają rozwój kapitalizmu, a skala interwencjonizmu mieszkaniowego jest mniejsza.

Obraz przemian sytuacji mieszkaniowej w Polsce do połowy lat 70. koryguje w sposób ujemny przyspieszone założeniami ustrojowymi, zapotrzebowanie na mieszkania powodowane bezpośrednio wzrostem liczby gospodarstw domowych, w tym przekształceniami rodziny z patriarchalnej w nuklearną. Rejestrowany już w okresie międzywojnia szybszy przyrost gospodarstw od przyrostu ludności, ulega znacznemu przyspieszeniu. Utrzymuje się nadwyżka gospodarstw nad liczbą mieszkań rzędu 1,3 – 1,4 mln.

W 1970r. jeszcze 41% ludności miejskiej ( 6,8 mln) i 54% wiejskiej ( 8,4 mln) żyje w mieszkaniach zaludnionych powyżej 1,5 osób na izbę. Więcej niż połowa ludności Polski ( 17,4 mln) nie ma w 1970r. wodociągu w mieszkaniu, z czego 3,8 mln w miastach. Około 21,5 mln ludności nie korzysta z ustępu w mieszkaniu, w tym 6,9 mln w miastach. Znaczna część tej ludności mieszka jednak w wybudowanych po wojnie prywatnych domach jednorodzinnych, głównie na wsi.

Cechy jakościowe stanowią nadal barierę oddzielającą standard lokali na wsi od znacznie lepszego w miastach. W 1974r. tylko 20% mieszkań wiejskich podłączonych jest do wodociągu. W 1970r. 92% mieszkań na wsi ma jednak oświetlenia elektryczne w odróżnieniu od sporadycznych przypadków elektryfikacji zabudowy wiejskiej w okresie międzywojennym. Nieosiągnięcie celów perspektywicznego programu mieszkaniowego z 1972r. przekłada się na wzrost statystycznego deficytu mieszkań do przeszło 1,6 mln w 1978r. Pozornie zaskakujące zmniejszenie tego deficytu do 1,3 mln według spisu z 1988r. spowodowane jest bezpośrednio załamaniem budownictwa mieszkaniowego i ogólnym pogorszeniem materialnych warunków życia, w tym brakiem szans zdobycia lokum, co wpływa na częstsze deklarowanie się wspólnie zamieszkujących rodzin jako jednego gospodarstwa. Odpowiada temu nasycenie w mieszkania wynoszące 289 jednostek na 1.000 ludności w 1988r. Lata 1970 – 1988 przynoszą niemniej dalszą poprawę wielkości mieszkań. Udział mieszkań jednoizbowych stanowi 4% w 1988r. ( w 1970r. – 12%). Przeciętna wielkość mieszkania rośnie z 2,9 izby w 1970r. do 3,4 izby w 1988r. Zmiany te oraz zmniejszanie się wielkości gospodarstw domowych powodują obniżenie się przeciętnego zaludnienia mieszkań z 1,3 osoby na izbę do 1,0. Powiększa się powierzchnia użytkowa przypadająca na mieszkańca z 12,9 m.kw. do 17,1 m.kw. Jednak w 1988r. 32% ludności Polski mieszka w lokalach przeludnionych ( 1,5 lub powyżej 1,5 osoby na izbę, z kuchniami). Jeszcze w 1970r. tylko 47% mieszkań jest wyposażonych w wodociąg, w łazienkę – 29%. W 1988r. już 84% mieszkań wykazuje wodociągi i 71% - łazienkę, lecz 16% gospodarstw domowych nie ma bezpośredniego dostępu do wodociągu. Od połowy lat 70. zaznacza się przy tym w Polsce, a od 1978r. narasta w otwartej formie głęboki kryzys społeczno-gospodarczy. Rozmiary budownictwa mieszkaniowego osiągające w Polsce w 1978r. nieprzekroczony dotąd pułap 284 tys., spadają do 134 tys. w 1990r.

Polska należy na tle Europy Zachodniej do państw o najwyższym względnym przyroście liczby ludności ( od 1960r. prawie 30%). W stopniu istotnie wyższym niż w Polsce liczba ludności zwiększa się od początku lat 90. we Francji i Wielkiej Brytanii ( o połowę) oraz w Holandii ( o ponad 30%). Pod względem przyrostu ludności miejskiej Polska zajmuje również wysoką pozycję ( od 1960r. ponad 60%). Wyższy przyrost w granicach 70-80% dotyczy państw wykazujących w 1960r. mniejszy niż w Polsce (49%) udział ludności miejskiej ( 38-43%): Finlandii, Grecji oraz Norwegii. W innych wynosi od 25% do 50%.

Dynamiczny przyrost ludności, zwłaszcza miejskiej, wpływający na skokowy wzrost potrzeb mieszkaniowych nie wyzwala w Polsce – w odróżnieniu od wskazanych państw – wydatniejszego zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Na przełomie lat 80. i 90. udział ludności miejskiej w Polsce (62%) odpowiada poziomowi notowanemu w Grecji i Finlandii, przekraczając rejestrowany w Portugalii (37%). Inne państwa Europy Zachodniej wyprzedzają tu Polskę, niekiedy znacznie (np. Belgia – 97%, Wielka Brytania – 91%). Polska jest w 1960r. w grupie państw o przeciętnie dużych gospodarstwach domowych – nie odbiegając istotnie w tym zakresie od większości państw Europy Zachodniej.

W Polsce, tendencji do zmniejszania się przeciętnej wielkości gospodarstwa domowego i wzrostu udziału gospodarstw ponadczteroosobowych towarzyszy spadek udziału gospodarstw jednoosobowych ilustrujący ustrojową różnicę rozwoju społeczno-demograficznego. Struktura wielkości gospodarstw w Polsce charakteryzuje się najmniejszym na tle państw zachodnioeuropejskich udziałem gospodarstw jednoosobowych, wysokim udziałem gospodarstw z liczbą 2-4 osób i najwyższym udziałem gospodarstw liczących więcej niż 4 osoby. W początkowych latach 90. w Danii i Szwecji w gospodarstwie domowym znajduje się około 2,2 osoby, w granicach 5% gospodarstw składa się z więcej niż czterech osób, a gospodarstwa jednoosobowe stanowią prawie 40%. W Polsce odpowiednie liczbowe wartości wynoszą w 1995r. – 2,8 oraz 19% i 13%, a w zbliżonej do nas stosunkowo najbardziej poziomem Finlandii: 2,1% oraz 7% i 33%.

Na przełomie lat 60. i 70. w większości państwa zachodnioeuropejskich notuje się ponad 300 mieszkań na 1.000 mieszkańców – w Szwecji ponad 380. W Wielkiej Brytanii jest w 1970r. 346 mieszkań na 1.000 mieszkańców, a w b. RFN – 355. W początkach lat 70. Polska ma znacznie mniej mieszkań na 1.000 mieszkańców niż państwa najgorsze pod tym względem – Grecja, Hiszpania i Portugalia, które wykazują ponad 250 jednostek.

Po wojnie do 1988r. powstaje w Polsce 70% zasobu mieszkaniowego, podczas gdy w rozwiniętych państwach Europy Zachodniej 50-60% ( w Finlandii ponad 85%). Nasycenie w mieszkania wynosi w państwach zachodnioeuropejskich w 1988r. 400-480 mieszkań na 1.000 ludności – w Polsce 283. W końcu lat 80. w większości zachodnioeuropejskich państw liczba mieszkań przewyższa istotnie liczbę gospodarstw domowych. Spadek zaludnienia izby uzyskany jest w Polsce przy niskiej powierzchni użytkowej przypadającej ba 1 zamieszkującego, stanowiącej 17 m kw., wobec 30-45 m kw. na Zachodzie.

Zasób mieszkaniowy w rozwiniętych państwach zachodnich jest lepiej wyposażony, zwłaszcza pod względem urządzeń do kąpieli i w.c. wykazywanych przez 96-100% mieszkań (70% w Polsce). Mniejsze różnice dotyczą stopnia upowszechnienia wodociągu. Około 85% w Polsce oraz 95-100% gospodarstw domowych w Europie Zachodniej dysponuje tą instalacją. W Polsce 67% gospodarstw domowych korzysta w mieszkaniu z łazienki lub prysznica, 55% - z w.c., a w państwach zachodnich – 90-100%. Wyższej niż w zachodnioeuropejskich państwach (poza Finlandią) dynamice budownictwa, polepszeniu dostępu ludności do urządzeń sanitarno-technicznych, wzrostowi nasycenia w mieszkania oraz spadkowi ich zaludnienia nie towarzyszy w Polsce postęp w likwidowaniu deficytu mieszkań w stosunku do liczby gospodarstw domowych.

dr hab. Maciej Cesarski,

prof. nadzw. SGH

Źródło: „Domy Spółdzielcze” Nr 5/2016